Niezwykłe wierzenia i przesądy o pszczołach powstawały często z powodu braku wystarczającej wiedzy wśród bartników i pasieczników na ziemiach polskich. Zrodziły się już w czasach pogańskich, a następnie przeniknęły do chrześcijaństwa, rozwijając się i ewoluując. Niektóre z tych wierzeń – w mniej lub bardziej zmienionej formie – przetrwały do dziś.

• Przesądy o pszczołach
• Przesądy pszczelarskie
• Pszczoły w legendach
• Jaka jest symbolika pszczół?
• Pszczoły w kulturze

 

Przesądy o pszczołach – pszczoły mają duszę

Jednym z najstarszych wierzeń o pszczołach jest przekonanie, że owady te mają duszę, dokładnie tak samo, jak człowiek. Dlatego w ich obecności nie wolno było przeklinać, mówić podniesionym głosem, a przede wszystkim złorzeczyć na same pszczoły. Zabicie pszczoły było równoznaczne z zabiciem człowieka. Oczywiście z upływem czasu myślenie to straciło na ważności, jednak do dziś umyślne zabicie pszczoły uznawane jest za grzech, a pszczelarze nigdy nie krzyczą na te owady.

Na podobnej zasadzie powstało wierzenie, jakoby pszczoły nie były życzliwe dla ludzi złych i niemoralnych – tacy dla własnego bezpieczeństwa nie powinni zbliżać się do pasieki. Pszczoły jako zwierzęta czyste i niewinne nie krzywdzą dziewic. Popularne było również składanie przysięgi “na pszczoły”, a same owady miały rozumieć treść i wartość tej przysięgi. W przypadku jej złamania pasiece przestawało się wieść, a ogromna liczba pszczół mogła ponieść z tego powodu śmierć.

Wosk pszczeli jest niezwykle ważnym wytworem pszczół i ma zastosowanie do dziś. Szczególną rolę odgrywa w Kościele Katolickim, gdzie służy między innymi do wyrobu świec liturgicznych. Pszczoła była dzięki temu traktowana jako święty owad dostarczający wosk do świętego miejsca, na chwałę Panu Bogu.

 

Jakie są popularne przesądy pszczelarskie? 

Jedna z najbardziej znanych legend głosi, że w pobliżu pasieki często można było spotkać rojnicę – stworzenie podobne do żmii, które sprzyja pomyślności i powodzeniu w pasiece. Rojnica wydaje z siebie rój pszczół i gniazduje pod ulem. Pszczoły, które wydała żmija, od razu wchodzą do najbliższego ula. Rojnicę trzeba było raz dziennie karmić bułką rozdrobnioną w słodkim mleku i nie pozwolić, aby uciekła. Pszczelarz, który straci rojnicę, może mieć pewność, że na pasiekę spadnie nieszczęście.

Zawód pasiecznika traktowany był jako misja i największy przywilej. Osoby niezwiązane z pasieką, a jedynie obserwujące pracę pszczelarza, głęboko wierzyły, że pomnaża on ilość miodu w pasiece dzięki zakopywaniu pod ulami złota. Najście niedźwiedzia na pasiekę było uznawane za karę od Boga. Pasiekę można było zabezpieczyć przed nieszczęściami przez poświęcenie miodu, które do dzisiaj odbywa się w niektórych parafiach 10 sierpnia (w Dzień Św. Wawrzyńca).

Zawód pasiecznika był traktowany jako przywilej i misja

 

Wierzenia o pszczelarzach i pasiekach

Wierzono, że wraz ze śmiercią pszczelarza, odlatują albo umierają wszystkie jego pszczoły. Można było jednak temu zapobiec, zawiadamiając pszczoły o zaistniałej tragedii. W tym celu należało zapukać do każdego ula i wypowiedzieć specjalną formułę. Słowa formuły różnią się nieco w zależności od regionu, ale sens pozostaje ten sam – muszą zawierać one obwieszczenie o śmierci gospodarza, pożegnanie pszczół w jego imieniu i ustanowienie nowego właściciela.

We wschodniej Polsce, zwłaszcza w okresie międzywojennym panowało przekonanie, że pasieki należy pilnie strzec. Nie wolno było dopuścić do sytuacji, w której jakiś obcy lub zły człowiek zabierze spod ula garść ziemi. Było to jednoznaczne z zabraniem szczęścia z pasieki i zarazem przyniesieniem niepowodzenia i śmierci pszczelej rodziny. 

Należało także pamiętać, że w dniu miodobrania pszczelarz powinien mieć czyste sumienie, nikogo nie krzywdzić, zachować spokój i pogodę ducha – tylko w takim stanie mógł mieć pewność co do zbiorów. Pomyślność zapewniało także poczęstowanie sąsiadów świeżo zebranym miodem. Wielu pszczelarzy praktykuje ten zwyczaj do dziś. A żeby “zawczasu” zapewnić sobie obfite zbiory, pasiecznicy wkładali do ula gałąź jemioły, zdjętą dzień przed Wigilią z sosny.

 

Pszczoły w legendach 

Pszczelarze byli zazwyczaj bogaci i szanowani wśród społeczeństwa. Jedna z pszczelich legend wyjaśnia wysoką pozycję społeczną pasieczników teorią, że powodzenie zapewniał im diabeł nazywany diabłem domowym lub pasiecznikiem. Był nieocenionym pomocnikiem, odprawiał czary na ulach i pszczołach, dzięki czemu zbiory były bardziej urodzajne. Wierzono, że nawet księża i duchowni prowadzący pasiekę korzystali z pomocy diabła. 

Pszczoły doczekały się także swoich patronów: Antoniego, Bartłomieja i Ambrożego. Ten ostatni, najbardziej popularny, przedstawiany jest w ikonografii ze słomianym ulem kopulastym. Legenda głosi, że rój pszczół pojawił się nad nowo narodzonym dzieckiem i złożył miód na jego ustach. Z tego powodu Święty Ambroży zasłynął jako znakomity mówca, u którego, zdaniem wedle słuchaczy, “słowo Boże w ustach było niczym miód”.

 

Dlaczego pszczoły unikają niektórych kwiatów?

Niektóre kwiaty są omijane przez pszczoły. Wyjaśnienie tego zjawiska ma korzenie w wierzeniach.

Pszczoły jako jedyne istoty pracują również w niedzielę (co jest zakazane przez Boga). Za karę nie mogą zatem zbierać nektaru i pyłku na przykład z dębowych liści. Inne wierzenie podaje, że pszczoła okłamała Pana Boga, który pytał o najlepsze kwiaty (nie wymieniła czeremchy i przytulii), co spotkało się z jego gniewem i spowodowało zakaz.

Ze wsi Motycz w województwie lubuskim pochodzi z kolei legenda o roślinie nazwanej przez Jezusa “zaprzał”. Zgodnie z jej słowami, pszczoły zauważyły człowieka, który spał na ich ulubionych kwiatach, co skłoniło je do natychmiastowego ataku. Rozpoznały jednak w tym człowieku Jezusa i w efekcie wyparły się tych kwiatów. Od tej pory nie mogą na nich siadać.

Według niektórych wierzeń, pszczoły nie mogą siadać na niektóre kwiaty

 

Jaka jest symbolika pszczół? Powiedzenia i przysłowia o pszczołach

Jednym z wierzeń o pszczołach jest przekonanie, że owady te nigdy nie śpią, dlatego pszczoła szybko stała się symbolem czujności i nieśmiertelności. Atrybut nieśmiertelności wywodzi się ze starożytności – ciała zmarłych balsamowano miodem, aby chronić je przed rozkładem. 

Wedle wierzeń pszczoła nie „zdycha”, lecz umiera jak człowiek (ponieważ, jak wspomniano wyżej, posiada ona duszę). Zasuszone ciało martwej pszczoły traktowane było jak talizman. Trzymany blisko ciała, na przykład w kieszeni, chronił przed bólem zębów, a przechowywany w domu strzegł przed pożarem.

Pszczoła jest także symbolem dziewictwa i czystości. Pojedynczy owad symbolizuje Maryję, a rój pszczół - Kościół. Od 2004 dzięki obrazowi namalowanemu przez Marka Szymańskiego istnieje Maryja tytułowana Królową Pszczół - Maria Regina Apium. Od tamtej pory pszczelarze proszą o jej wstawiennictwo, dzięki któremu na pasiekę spłynie szczęście i pszczołom będzie się darzyć. Poetycką modlitwę do Królowej Pszczół napisał Ernest Bryll.

 

Pszczoła w kulturze

Pszczoły były obecne już w kulturze antycznej – głównie za sprawą miodu, który jest owocem ich pracy. Egipcjanie używali miodu do wypieku korzennych chlebów i ciastek, a także do produkcji napojów. Kleopatra zażywała kąpieli w mleku i miodzie, aby dodać sobie urody. Miód, który w kulturze greckiej nazywano ambrozją, stał się napojem bogów. Jako napój nieśmiertelności upajał bogów, a ludziom dawał życie wieczne. W dzieciństwie miodem karmiony był Zeus.

Organizacja pszczelego ula od zawsze budziła podziw wśród ludzi. Często porównywany był do ludzkiego społeczeństwa, któremu pszczoły stawiano za wzór zgody i porządku. W polskiej literaturze zauważali to twórcy oświecenia, którzy cenili sobie kunszt pszczelej pracy i dyscyplinę. Ignacy Krasicki pisał o zazdrości szczęścia i losu pszczół, których “rządnego państwa mieszkańcy są szczęśliwi”. 

W bajce “Słoń i pszczoła” zwrócono uwagę na fakt, że pszczoły potrafią zadawać ból żądłem – Książę Biskup Warmiński pisał, że “trzeba wiedzieć, kogo się żądli”. W epoce baroku zaczęto zauważać podobieństwo użądlenia pszczoły do ugodzenia strzałą Amora. Jan Andrzej Morsztyn pisał, że niekiedy żądło pszczoły przysparza mniej cierpień niż miłość.

W wielu przysłowiach o pszczołach owady te są przedstawiane jako symbol pracowitości – najbardziej znanym jest “Pracowity jak pszczoła”. Są również takie, które odwołują się do ich poczucia zbiorowości i zwyczajów: “Iść jak pszczółki za matką”, “Gromadzić się jak pszczoły do ula”, “Gwar jak w ulu”. Istnieją też takie, które służą za ostrzeżenie, ponieważ pszczoły miodne żądlą: “Kto w ul dmuchnie, temu pysk spuchnie”.