Ponad 50% dorosłych Polaków zmaga się z nadwagą lub otyłością [1]. Skąd bierze się ten problem? To wynik połączenia wielu różnych czynników, przede wszystkim tych związanych ze stylem życia (np. niewiele ruchu, praca siedząca, wysokokaloryczna dieta, picie alkoholu). Naukowcy od lat prowadzą ponadto badania na temat genów, które mogą zwiększać ryzyko nadmiernej masy ciała. Czy istnieje jeden gen otyłości i czy rzeczywiście ma tak duży wpływ na ilość tkanki tłuszczowej?
Spis treści:
Jakie geny wpływają na nadwagę i otyłość?
Gen otyłości a choroby współistniejące
Czy testy genetyczne mogą pomóc w walce z nawagą?
Czy możemy zmienić to, co jest zapisane w genach?
Dieta i aktywność fizyczna – jak walczyć z otyłością i nadwagą?
FAQ: Otyłość i nadwaga – najczęstsze pytania i odpowiedzi
- Po kim dziedziczymy otyłość?
- Czy wyrasta się z otyłości?
- Od jakiej wagi zaczyna się otyłość?
- Co jest gorsze otyłość czy nadwaga?
Co to jest gen otyłości?
Genem otyłości nazywa się gen FTO (ang. fat mass and obesity associated gene, gen związany z masą tłuszczową i otyłością), który odkryto pod koniec lat dziewięćdziesiątych [2]. W dużym skrócie: zaobserwowano wówczas, że myszy z większą liczbą kopii genu FTO są otyłe, natomiast utrata genu chroniła przed otyłością [3].
Od tego czasu naukowcy prowadzą intensywne badania nad predyspozycjami genetycznymi, które mogą wpływać na zwiększenie masy ciała. Co ustalono?
Gen FTO jest zlokalizowany na chromosomie 16 (16q12.2). Według różnych badań obecność jego niekorzystnych wariantów (tzw. alleli) może powodować:
- niepoprawne przetwarzanie uczucia sytości w ośrodkowym układzie nerwowym, a więc zwiększenie spożycia pokarmu [3],
- większą tendencję do przejadania się [3],
- większe magazynowanie lipidów w komórkach tłuszczowych [4],
- wyższe ryzyko wystąpienia zaburzeń metabolicznych [2].
Co to oznacza w praktyce? W jednym z badań wykazano, że nosiciele niekorzystnych wariantów genu FTO mieli o ok. 3 kg wyższą masę ciała i byli 1,67 raza bardziej podatni na otyłość niż osoby bez nich [2].
Jednocześnie naukowcy sprawdzali, czy da się jakoś zmodyfikować działanie tego genu. Przykładowo: w dużym badaniu (objęło ponad 200 tys. uczestników), wykazano, że związek wariantu FTO rs9939609 z ryzykiem otyłości jest zmniejszony u aktywnych fizycznie dorosłych [3]. A to oznacza, że styl życia wciąż ma kluczowy wpływ na masę ciała. Dodatkowo istnieje mnóstwo zmiennych, które mogą warunkować problemy z wagą lub ich brak.
Jakie geny wpływają na nadwagę i otyłość?
Oprócz analizy wariantów genu FTO naukowcy badają wiele innych możliwości. Eksperci podkreślają, że 95% przypadków otyłości to tzw. otyłość wielogenowa, czyli związana z mnóstwem różnych wariantów i zmian genetycznych [5].
Pozostałe opcje to otyłość monogenowa lub zespół monogenowy. W tym przypadku to najczęściej problem z bardzo dużą masą ciała, którą często obserwuje się już u najmłodszych pacjentów.
Które geny bierze się jeszcze pod uwagę, szukając genetycznych predyspozycji do nadmiernej masy ciała? Poznaj najpopularniejsze z nich.
- MC4R (gen receptora melanokortyny 4) – mutacja genu MC4R, uznawana za najczęstszą przyczynę ciężkiej postaci otyłości monogenowej, powoduje przede wszystkim zwiększone uczucie głodu i chęć jedzenia tłustych potraw [6, 7].
- CNR1 (gen receptora endokannabinoidowego) – niekorzystne warianty genu CNR1 mogą zwiększać apetyt, masę ciała, ilość tkanki tłuszczowej i ryzyko zespołu metabolicznego [8].
- LEP/LEPR (gen leptyny / receptora leptyny) – gen ma istotny wpływ dla regulacji apetytu. Mutacja jest rzadka i może odpowiadać za przypadki ciężkiej otyłości obserwowanej już u dziecka [9].
Gen otyłości a choroby współistniejące
Część badań wskazuje, że obecność niekorzystnego wariantu genu otyłości FTO zwiększa ryzyko niektórych chorób i problemów metabolicznych. Wśród nich wymienia się przede wszystkim stłuszczenie wątroby, choroby serca i cukrzycę typu 2.
Pamiętaj ponadto, że już sama nadmierna masa ciała (zarówno ta związana z obecnością predyspozycji genetycznych, jak i u osób wolnych od niekorzystnych wariantów w genach) negatywnie wpływa na stan zdrowia. Specjaliści podkreślają, że osoba z otyłością jest zagrożona wystąpieniem 200 różnych powikłań [10]. Przykładowo: BMI (body mass index, indeks masy ciała) powyżej 35 aż 90 razy zwiększa ryzyko cukrzycy typu 2 [10].
Czy testy genetyczne mogą pomóc w walce z nadwagą?
Obecnie na rynku są dostępne testy genetyczne, dzięki którym można sprawdzić część predyspozycji genetycznych do nadwagi i otyłości. Chodzi przede wszystkim o badanie polimorfizmu rs9939609 w genie FTO.
Dla niektórych osób rezultat badania może być motywacją do działania. Czasem wynik pozytywny (obecność niekorzystnego wariantu) bywa „kopem motywacyjnym”, zachęcającym do zmiany stylu życia. Jednocześnie dla niektórych wynik testu DNA może stać się wymówką: „mam gen otyłości, nie da się nic zrobić”.
Badanie genetyczne warto więc wykonać po konsultacji z lekarzem i psychodietetykiem, którzy przeanalizują konkretny przypadek. U części osób testy genetyczne rzeczywiście mogą być pomocne, jednak to bardzo indywidualna kwestia.
Czy możemy zmienić to, co jest zapisane w genach?
Modyfikacja DNA to bardzo nowy i kontrowersyjny temat. Wiele krajów w ogóle zakazuje takich praktyk. I chociaż aktualnie nie można zmienić tego, co jest zapisane w genach (predyspozycji genetycznych), wciąż masz wpływ na stan swojego zdrowia.
Obecność konkretnych zmian w genach wcale nie oznacza jeszcze, że nadwaga i otyłość są Ci na 100% pisane. Chociaż w takim przypadku ryzyko nadmiernej masy ciała jest wyższe niż u innych osób, nadal możesz zadbać o organizm i wygląd sylwetki.
Wiesz już na przykład, że według badań wpływ genu FTO można zredukować m.in. aktywnością fizyczną. Odpowiednim stylem życia możesz więc bardzo dużo osiągnąć.
Dieta i aktywność fizyczna – jak walczyć z otyłością i nadwagą?
Główną rolę w walce z nadmierną masą ciała odgrywa styl życia, w tym dieta i ruch. Pamiętaj również, że otyłość to choroba o bardzo różnorodnym podłożu i czasami może wymagać leczenia farmakologicznego lub operacji. Warto zwrócić się też o pomoc do dietetyka, który wyliczy zapotrzebowanie energetyczne na podstawie wagi, wzrostu, wieku oraz poziomu aktywności w ciągu dnia.
Niżej znajdziesz podstawowe wskazówki, które mogą być pomocne w walce z dodatkowymi kilogramami. Najważniejszy jest jednak deficyt kaloryczny, który wylicza się indywidualnie. W dużym skrócie: trzeba spalać więcej kilokalorii, niż dostarcza się z jedzeniem. Wtedy organizm czerpie energię ze swoich rezerw.
Co jest zatem kluczowe w walce z otyłością i nadwagą – również u osób, które mają wyższe predyspozycje do nadmiernej masy ciała?
Zbilansowana dieta
Wbrew powszechnie panującej opinii słowo dieta nie odnosi się wyłącznie do momentu, gdy chcesz się odchudzić. To po prostu sposób odżywiania. Dietą może być więc również codzienne stołowanie się w restauracjach szybkiej obsługi. Jeśli zależy Ci jednak na obniżeniu masy ciała i poprawieniu zdrowia, stosuj zbilansowany jadłospis:
- do każdego posiłku dokładaj owoce lub warzywa, najlepiej surowe,
- dbaj o zwierzęce lub roślinne źródła białka (chude mięso i ryby, nabiał, strączki, jaja),
- minimum raz w tygodniu jedz tłuste ryby,
- każdego dnia spożywaj kilka orzechów lub trochę pestek,
- dbaj o wypijanie minimum 2 l wody,
- słodycze, chipsy i fast foody jedz z umiarem,
- unikaj alkoholu i napojów słodzonych cukrem.
Pamiętaj jednak, że nawet spożywając jedynie zdrowe produkty, możesz jeść za dużo kilokalorii. Zbilansowany i różnorodny jadłospis ma jednak kluczowe znaczenie dla stanu zdrowia i samopoczucia – przetworzona żywność, fast foody czy słodycze zawierają mniej istotnych substancji odżywczych niż pełnowartościowe posiłki (m.in. witamin, minerałów i błonnika).
Szukasz inspiracji na zdrowe i pożywne posiłki? Sprawdź nasze pomysły: 5 słodkich śniadań z Miodem Manuka, które odmienią Twój poranek.
Codzienna aktywność fizyczna
WHO zaleca dorosłym minimum 150 minut aktywności na tydzień [11]. Warto ruszać się regularnie – najlepiej robić to, co sprawia Ci przyjemność. Sprawdzą się np. spacery, rower, nordic walking, taniec, chodzenie po górach, basen. Jeśli nie wiesz, od czego zacząć, porozmawiaj z trenerem lub fizjoterapeutą.
Badania profilaktyczne
Regularne badania profilaktyczne to jeden z ważniejszych sposób na to, by zadbać o swoje zdrowie – szczególnie podczas odchudzania. Dzięki badaniom poznasz ewentualne niedobory, co ułatwi Ci dopasowanie diety. Sprawdzisz też, czy nie masz problemów metabolicznych, które u niektórych osób w pewien sposób mogą wpływać na redukcję masy ciała. Szybciej wykryjesz również ewentualne powikłania nadwagi czy otyłości.
FAQ: Otyłość i nadwaga – najczęstsze pytania i odpowiedzi
Co jeszcze warto wiedzieć o nadmiernej masie ciała i genie otyłości? Sprawdź najczęściej zadawane pytania i odpowiedzi na ten temat.
Dziecko dwójki otyłych rodziców ma ok. 70% ryzyka, że również będzie otyłe [12]. Kluczową rolę odgrywają tutaj jednak inne czynniki niż geny: dzieci przejmują po rodzicach nawyki żywieniowe, wzorce dotyczące aktywności fizycznej, są też bardziej przyzwyczajone np. do słodkiego smaku czy tłustych potraw. To wszystko powoduje, że znacznie łatwiej o przytycie i trudniej o zrzucenie zbędnych kilogramów.
Najczęściej z otyłości się nie wyrasta, a ok. 80% otyłych nastolatków zmaga się z wagą także później [13]. Warto więc już od najmłodszych lat zaszczepić w dziecku miłość do sportu i zadbać o jego dietę – w ten sposób znacznie łatwiej będzie mu utrzymać zdrową masę ciała przez całe życie.
Otyłość I stopnia rozpoznaje się u osób o BMI o wartości 30–34,9 kg/m² [14]. Przykładowo: u kobiety w wieku 30 lat i o wzroście 160 cm graniczna waga to ok. 77 kg. BMI jest jednak niedoskonałym wskaźnikiem, dlatego najlepiej skonsultować się z lekarzem.
Nadmierna masa ciała niekorzystnie wpływa na stan zdrowia, a często również samoocenę. Im więcej nadmiernych kilogramów, tym trudniej ciału poprawnie funkcjonować. Najzdrowsza jest więc waga w normie.
Naukowcy od lat próbują zbadać wpływ genów na masę ciała. Chociaż zidentyfikowali już część predyspozycji genetycznych (szczególną rolę wydaje się mieć tzw. gen otyłości, czyli FTO), analizy wciąż trwają. Jedno jest jednak pewne – zbilansowana dieta, regularna aktywność fizyczna oraz unikanie używek to sposób na poprawę stanu zdrowia i samopoczucia również u osób z predyspozycjami genetycznymi do otyłości.
Źródła:
[1] https://ourworldindata.org/grapher/share-of-adults-who-are-overweight?region=Europe
[2] https://journals.viamedica.pl/eoizpm/article/viewFile/25982/20792
[3] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10404889/
[4] www.standardy.pl/artykuly/id/1144
[5] www.mp.pl/pacjent/dieta/wywiady/174691,predyspozycja-genetyczna-do-wystapienia-otylosci
[6] www.wum.edu.pl/czy-otylosc-jest-wyborem-wyjasnial-prof-Giles-Yeo-z-MRC-Metabolic-Diseases-Unit-w-Cambridge
[7] www.naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C411542%2Cmc4r-gen-tlustego-jedzenia.html
[8] www.journals.viamedica.pl/eoizpm/article/viewFile/25952/20762
[9] www.journals.viamedica.pl/eoizpm/article/viewFile/26046/20856
[10] www.termedia.pl/poz/Otylosc-czyli-mozliwosc-200-powiklan,41631.html
[11] www.ncez.pzh.gov.pl/aktywnosc-fizyczna/nowe-zalecenia-who-dotyczace-aktywnosci-fizycznej/
[12] www.imid.med.pl/images/do-pobrania/fimid-poradnik-web.pdf
[13] www.gov.pl/web/psse-glogow/otylosc-dzieci-i-mlodziezy-powaznym-problemem-globalnym
[14] www.ootylosci.pl/o-otylosci/
